Działania
Działalność Stowarzyszenia na przestrzeni kultury
Działania
Drzewo Milenijne, stal nierdzewna
SPAK ogniskuje ludzi zainteresowanych kowalstwem artystycznym. Starając się popularyzować tę dziedzinę sztuki, jednocześnie dba o rozwój wiedzy i umiejętności poszczególnych uczestników, którzy wprowadzając swoje indywidualne wątki zainteresowań, tworzą wielobarwną mozaikę współczesnego środowiska kowalskiego.
Promocja kowalstwa, odnalezienie się w przestrzeni kultury, przypomnienie znaczeń historycznych, oddziaływanie społeczne. Kowalstwo gdańskie, spaja i tworzy tło kulturowe, osadza w historycznej przestrzeni.
Świat zaklęty w metalu. O kowalach w Gdańsku
Joanna Bober, 2015
We współczesnej sztuce istotna jest cyrkulacja idei, pomysłów i doświadczeń na równi z bezpośrednim kontaktem z dziełami sztuki oraz ich twórcami. Tak samo ważne jest aktywne uczestnictwo w zdarzeniu, interakcja, jak i obserwacja sztuki w procesie powstawania.
***
„Wśród wszelkich sztuk właśnie rzemiosło artystyczne wykazuje się najdawniejszą genealogią, sięgającą początków cywilizacji. Kiedy bowiem przed tysiącami lat człowiek zaczął wytwarzać narzędzia, meble, to często ozdabiał te przedmioty. Dawał w ten sposób wyraz swym uczuciom, wierzeniom, potrzebie magii lub po prostu potrzebie estetycznej, zresztą w zgodzie z formami otaczającej go przyrody, samoistnie pięknej i kolorowej” (Zdzisław Żygulski 1986:5).
Od najdawniejszych czasów na Pomorzu Gdańskim kuźnice rozproszone były po terenach posiadających własne złoża surowcowe. W X i XI wieku skoncentrowały się wokół grodów i wzrastających miast, a później, wraz z ich bogaceniem się, zaspokajały rosnące potrzeby i aspiracje mieszkańców (Teresa Jednaszewska 1985:9-12).
Zachowane kraty z XIV wieku, liczne kołatki z XV wieku, podobnie jak zapisy o istnieniu cechów kowali we wszystkich trzech miastach gdańskich oraz bractwa czeladniczego, świadczą o znacznym rozwoju ośrodka (Tytus Bieniecki 1956:9-14). Wagę ekonomiczną kowalskiego rzemiosła można wnioskować także ze skrupulatnych zapisów krzyżackich, związanych z tą dziedziną gospodarki (Karola Ciesielska, Irena Janosz-Biskupowa 1985:109-204). Później rozwinęło się sporo nowych technik i technologii, a w kuźniach oprócz rodzimych zaczęto również wykorzystywać surowce importowane na przykład z Czeskiego Śląska czy Szwecji (Reinfuss Roman 1983:54).
Prawdziwy rozwój kunsztu rzemieślniczego łączy się z okresem renesansu i manieryzmu – epoką rozkwitu gospodarczego i kulturalnego Gdańska. Właśnie z tą stylistyką wiąże się prawdopodobnie potoczne określenie stylu krata gdańska.
Do dziś przetrwała znaczna ilość krat, okuć, naczyń i innych wyrobów oraz liczne przykłady kowalstwa architektonicznego związanego z budowlami sakralnymi, kamieniczkami i budynkami publicznymi w stylu gdańskiego manieryzmu niderlandzkiego. W tym czasie „wśród licznych środowisk artystycznych, w których rozwijała się twórczość kowalska, pierwsze miejsce zajmuje Gdańsk” (Bogusław Kopydłowski 1958, 2005:13).
Hutnictwo, odlewnictwo, kowalstwo, a w tym tradycyjnie ślusarstwo i szlifierstwo, płatnerstwo, łączenie z innymi technikami – gięcia, rytowania, cyzelowania, pozłotnictwa, cynowania, trybowania, polichromii, emalierstwa – żeby wymienić te niegdyś najważniejsze. Dziś nie zdajemy sobie sprawy z różnorodności i obfitości tej dziedziny sztuki rzemieślniczej, która współcześnie uległa prawie całkowitemu zagubieniu i jest kultywowana jedynie przez niektórych mistrzów.
Miecznik, kowal, ludwisarz i konwisarz, iglarz, gwoździarz – nazwy rzemieślników dźwięczą w uszach do dziś jak metal na kowadle. Długą drogę przeszło rzemiosło czy sztuka użytkowa, którą dzisiaj nazywamy kowalstwem. Nie zawsze uświadamiamy sobie, jakie bogactwo form i szerokie pole działalności zawiera się w tym terminie. Intencją realizatorów projektu jest przybliżenie i rozwinięcie percepcji tej dziedziny sztuki w możliwie szerokim odbiorze.
Na wizerunek współczesnego kowalstwa miała wpływ przemiana, jaka dokonała się w I poł. XX wieku., gdy zaistnieli „wybitni twórcy indywidualni, którzy otworzyli przed rzemiosłem artystycznym nowe możliwości […], dokonując jego niebywałej transgresji w stronę sztuki czystej” (Zdzisław Żygulski 1986:92). Równie ważne dla rozwoju było pojawienie się nowoczesnych technik i narzędzi obróbki metali.
***
Dzisiejszy rynek sztuki, jak przed wiekami, tworzony jest przez mecenat publiczny i prywatny. W Gdańsku są to zarówno kościół, instytucje kultury jak i Międzynarodowe Targi Gdańskie, deweloperzy, przedsiębiorcy prywatni i indywidualni mecenasi sztuki – „współcześni patrycjusze”.
Dziś w Gdańsku oraz w środowiskach w różny sposób z miastem związanych następuje integracja przedstawicieli różnych zawodów, pojawia się świadomość istniejących możliwości, dostrzega się piękno i docenia kunszt wykonawczy. Tworzy się rynek sztuki. Sztuka wychodzi w przestrzeń publiczną miasta. Ułatwiając szerokiej publiczności dostęp do obiektów, poszerza grono swoich odbiorców.
W rezultacie współpracy artystów skupionych w Stowarzyszeniu Polskich Artystów Kowali powstały liczne wydarzenia i trwałe realizacje w przestrzeni publicznej Gdańska. Pierwsze pokazy kucia w Gdańsku zorganizowane przez SPAK miały miejsce w 1993 roku, rok po założeniu Stowarzyszenia. Od tego czasu stały się imprezą cykliczną towarzyszącą Jarmarkowi Dominikańskiego. Czasowo gościły także na zamku w Gniewie, pod tym samym patronatem Miasta Gdańska i Muzeum Miasta Gdańska.
Wszystkie prace wykonane podczas pokazów kucia oraz niektóre pochodzące z towarzyszących im wystaw (z lat 1994-2006) zostały przekazane do Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Wykonano szereg obiektów funkcjonujących w przestrzeni miejskiej Targu Drzewnego, Długiego Targu czy w innych lokalizacjach.
Jednym z najbardziej spektakularnych przykładów współczesnego kowalstwa artystycznego jest słynne już dziś Drzewo Milennium z 1997 roku według projektu konkursowego artysty rzeźbiarza Wojciecha Schwarz’a, osadzone na tle pozostałości murów przy budynku Bractwa św. Jerzego. Pień wykonał warsztat Leonarda Dajkowskiego, wieloletniego prezesa SPAK-u i pomysłodawcy Drzewa, a detale dekoracyjne sukcesywnie dodawali artyści-kowale z całego świata – przyjaciele stowarzyszenia SPAK i Miasta Gdańska, przyczyniając się do „rozrostu” korony symbolizującej solidarność jej twórców.
W ramach Jarmarku św. Dominika, podczas dorocznych pokazów kucia artystycznego, kowale pochodzący z różnych miast, członkowie Stowarzyszenia Polskich Artystów Kowali, wykuli i przekazali Miastu koguta – godło i symbol Jarmarku.
Także szkielet modelu okrętu o nazwie Piotr z Gdańska, którym pod dowództwem gdańskiego kapra Pawła Beneke w XV wieku przypłynął słynny tryptyk Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, jest jednym z dzieł kowalskich wykonanych na Jarmaku.
Jedną z ostatnich monumentalnych prac kowalskich w przebiegu ulicy Długi Targ jest Piętnasta Brama Gdańska. Powstała ona w pracowni Adama Stachowicza na zlecenie Międzynarodowych Targów Gdańskich. Jako tymczasowa instalacja, stanowiła atrakcję turystyczną Jarmarku Dominikańskiego w 2010 roku.
Mniej eksponowane, o bardziej kameralnym charakterze, są realizacje kowalskie elementów architektonicznych w zabudowach nowych osiedli Wiszące Ogrody, Marina Primore czy wciąż budującym się osiedlu Garnizon. Prace kowalskie wykonane przez A. Stachowicza, osadzone w kontekście nowej architektury, nawiązują do tradycyjnych form – przypominają poidełka z wykutymi ptaszkami lub eksponują motywy roślinne – lecz w nowoczesnym opracowaniu. Artysta ten wykonał również piękny wystrój kościoła na gdańskim Jasieniu, parafii pw. bł. Doroty z Mątew.
W kościele parafialnym NMP Królowej Różańca Świętego na gdańskim Przymorzu można oglądać inspirujące prace Ryszarda Skóry – pierwszego z gdańskich znakomitych twórców w powojennej Polsce. Nowoczesne transpozycje krat łączonych z bryłami wielobarwnego szkła, dopasowane do modernistycznej formy „okrąglaka”, respektują tradycyjne wymogi materiału i rzemiosła.
Spadkobiercami tradycji gdańskich rzemieślników są też bez wątpienia Franciszek i Leszek Zulewscy (ojciec i syn), którzy w swoim warsztacie stworzyli m.in. Genealogię Orła Białego, pozostającą w wyposażeniu kościoła św. Brygidy w Gdańsku, według projektu Bogdana Pietruszki. Stanowi ona historyczną „opowieść” ukazującą w polach wykutych krat, osadzonych w XVI-wiecznej stylistyce, herby polskie od czasów piastowskich po współczesne .
Z kolei przykładem owocnej współpracy twórcy z instytucją kultury są współczesne detale wnętrzarskie stylizowane na XVI-wieczne wykonane przez Adama Stachowicza na potrzeby prezentacji wystawy zabytków z okresu średniowiecza w siedzibie Muzeum Narodowego w Gdańsku (dawnym podominikańskim kościele św. Trójcy) i na jego zlecenie.
Większość współcześnie funkcjonujących przedproży i szyldów oraz innych elementów wyposażenia w ramach małej architektury zostało zrealizowanych przez lokalnych twórców kowalstwa. Elementy te tworzą klimat i charakter gdańskiej starówki.
Rokrocznie podczas Jarmarku Dominikańskiego odbywa się otwarty pokaz i kurs kucia stali damasceńskiej, który ma szerokie grono odbiorców wśród odwiedzających Gdańsk. Służy on również rozwijaniu umiejętności młodych kowali, przyjeżdżających specjalnie w tym celu do naszego miasta. Warsztaty doskonalące mają charakter cykliczny, organizowane są przez SPAK udziałem mistrzów różnych specjalności kowalstwa artystycznego.
Wyroby współczesnego kowalstwa artystycznego funkcjonujące w przestrzeni publicznej wpisują się w genius loci miejsca. Właściwości, które nadają miejscu indywidualną jakość, równocześnie wzmacniają odbiór sztuki i siłę jej oddziaływania na widza (J. Krzysztof Lenarowicz 1997:37). Duch miejsca tworzy pomost między zamierzchłą przeszłością, w której narodziło się kowalstwo gdańskie, a naszym tu i teraz.
***
Stowarzyszenie Polskich Artystów Kowali SPAK upowszechnia zarówno artystyczną jak i użytkową funkcję kowalstwa, będąc jednym z kilku liczących się krajowych animatorów wydarzeń związanych z promocją i edukacją w tym obszarze. Misję swoją realizuje poprzez odkrywanie dziedzictwa kulturowego związanego z kowalstwem, jego promocję oraz animowanie środowisk pasjonatów i użytkowników. Kolejnym istotnym celem wielu działań Stowarzyszenia jest wydobycie walorów kowalstwa w przestrzeni miejskiej, poprzez adresowanie różnorodnych działań do mieszkańców Gdańska i nawiązanie kontaktów z profesjonalistami powiązanymi z dziedziną (architekci, projektanci, plastycy, konserwatorzy zabytków, muzealnicy, kolekcjonerzy, przedstawicieli środowisk akademickich i innych), stworzenie okazji do spotkań i współpracy z przedstawicielami różnych środowisk oraz szeroką grupą odbiorców. Pokazy i warsztaty kowalskie, wystawy, publikacje mają przybliżyć szerokiemu odbiorcy kowalstwa – tej wyjątkowej, tradycyjnej dziedziny działalności twórczej. Przedsięwzięcia SPAK w sposób bezpośredni służą podniesieniu atrakcyjności oferty kulturalnej Gdańska. Długofalowym celem działań jest promocja sztuki i rzemiosła w zakresie kowalstwa artystycznego.
***
Jak ważne jest udostępnianie i popularyzacja tradycyjnych rzemiosł dawnych, do których kowalstwo się zalicza, poprzez prezentowanie obiektów sztuki i rzemiosła kowalskiego na wystawach, warsztatach, pokazach kucia? Pytanie pozornie retoryczne skłania do refleksji nad znaczeniem tradycyjnie pojmowanej działalności placówek kultury takich jak muzea czy galerie w kontekście nowych technologii informacyjnych i metod edukacji. Zagadnienie to jest przedmiotem wielu dysertacji naukowych, ale dla nas – mieszkańców Gdańska, kluczowa jest możliwość partycypacji w tworzeniu pięknej przestrzeni, a tym samym podnoszenie jakości życia.
Miasto ma burzliwą przeszłość, wielonarodowe korzenie, przerwaną ciągłość historyczną i kulturową. Dziś powoli odbudowuje się i tworzy tradycję miejsc, pamięć i poczucie tożsamości mieszkańców. Niebagatelne znaczenie ma edukowanie poprzez współuczestnictwo w zdarzeniach interaktywnych, jakie między innymi proponuje SPAK. Jak pisał kilka lat temu dr Grzegorz Boros w Słów kilka o żelazie, ogniu i przemianie: „Stajemy się świadkami procesu kulturowego, w którym umiejętności nie tak dawno skazane na zapomnienie, dzięki otwartej społeczności kowali, cechowej solidarności, wzajemnej życzliwości i woli dzielenia się doświadczeniami, pięknie się dzisiaj odradzają” (Grzegorz Boros 2010:3).
Joanna Bober, architekt, dotorantka WILiŚ Politechniki Gdańskiej, Katedra Projektowania Środowiskowego Wydziału Architektury
konsultacje: Adam Stachowicz, artysta rzeźbiarz
Artykuł powstał w ramach projektu „Świat zaklęty w metalu” dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, Galeria Sztuki Glaza Expo Design, Gdańsk, 2015
Bibliografia:
Bieniecki, Tytus 1956. Artystyczne kraty gdańskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka.
Boros, Grzegorz, 2010. Słów kilka o żelazie, ogniu i przemianie w katalogu wystawy Kowalstwo artystyczne towarzyszącej pokazom Kuj żelazo póki gorące. Gdańsk: Międzynarodowe Targi Gdańskie.
Ciesielska, Karola; Janosz-Biskupowa, Irena; 1985. Księga komturstwa gdańskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe.
Jednaszewska, Teresa; Massowa, Zbigniew; 1985. Kowalstwo artystyczne i odlewnictwo (Katalog wystawy ekspozycji malborskiej wyrobów rzemiosł kowalsko-ślusarskich i odlewniczych od XIV do XIX w – dop. autor). Gdańsk: Muzeum Zamkowe w Malborku.
Kopydłowski, Bogusław, 1958. Polskie Kowalstwo Architektoniczne. Za przedrukiem z 2005. Warszawa: CIP Biblioteka Narodowa (2005 Arkady).
Labuda, Gerard (red.), 1984 r. Historia Pomorza tom 1. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Lenarowicz, J. Krzysztof, 1997. Słownik psychologii architektury dla studiujących architekturę. Kraków: Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej.
Nęcka, Edward, 2001. Psychologia Twórczości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Reinfuss, Roman, 1983. Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Instytut Sztuki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Żygulski Jun., Zdzisław., 1987. Dzieje polskiego rzemiosła artystycznego. Warszawa: Wydawnictwo Interpress.
