Świat zaklęty w metalu. O kowalach w Gdańsku
Joanna Bober, 2015
„Wśród wszelkich sztuk właśnie rzemiosło artystyczne wykazuje się najdawniejszą genealogią, sięgającą początków cywilizacji. Kiedy bowiem przed tysiącami lat człowiek zaczął wytwarzać narzędzia, meble, to często ozdabiał te przedmioty. Dawał w ten sposób wyraz swym uczuciom, wierzeniom, potrzebie magii lub po prostu potrzebie estetycznej, zresztą w zgodzie z formami otaczającej go przyrody, samoistnie pięknej i kolorowej” (Zdzisław Żygulski 1986:5).
Od najdawniejszych czasów na Pomorzu Gdańskim kuźnice rozproszone były po terenach posiadających własne złoża surowcowe. W X i XI wieku skoncentrowały się wokół grodów i wzrastających miast, a później, wraz z ich bogaceniem się, zaspokajały rosnące potrzeby i aspiracje mieszkańców (Teresa Jednaszewska 1985:9-12).
Zachowane kraty z XIV wieku, liczne kołatki z XV wieku, podobnie jak zapisy o istnieniu cechów kowali we wszystkich trzech miastach gdańskich oraz bractwa czeladniczego, świadczą o znacznym rozwoju ośrodka (Tytus Bieniecki 1956:9-14). Wagę ekonomiczną kowalskiego rzemiosła można wnioskować także ze skrupulatnych zapisów krzyżackich, związanych z tą dziedziną gospodarki (Karola Ciesielska, Irena Janosz-Biskupowa 1985:109-204). Później rozwinęło się sporo nowych technik i technologii, a w kuźniach oprócz rodzimych zaczęto również wykorzystywać surowce importowane na przykład z Czeskiego Śląska czy Szwecji (Reinfuss Roman 1983:54).
Prawdziwy rozwój kunsztu rzemieślniczego łączy się z okresem renesansu i manieryzmu – epoką rozkwitu gospodarczego i kulturalnego Gdańska. Właśnie z tą stylistyką wiąże się prawdopodobnie potoczne określenie stylu krata gdańska.
Do dziś przetrwała znaczna ilość krat, okuć, naczyń i innych wyrobów oraz liczne przykłady kowalstwa architektonicznego związanego z budowlami sakralnymi, kamieniczkami i budynkami publicznymi w stylu gdańskiego manieryzmu niderlandzkiego. W tym czasie „wśród licznych środowisk artystycznych, w których rozwijała się twórczość kowalska, pierwsze miejsce zajmuje Gdańsk” (Bogusław Kopydłowski 1958, 2005:13).
Hutnictwo, odlewnictwo, kowalstwo, a w tym tradycyjnie ślusarstwo i szlifierstwo, płatnerstwo, łączenie z innymi technikami – gięcia, rytowania, cyzelowania, pozłotnictwa, cynowania, trybowania, polichromii, emalierstwa – żeby wymienić te niegdyś najważniejsze. Dziś nie zdajemy sobie sprawy z różnorodności i obfitości tej dziedziny sztuki rzemieślniczej, która współcześnie uległa prawie całkowitemu zagubieniu i jest kultywowana jedynie przez niektórych mistrzów.
Miecznik, kowal, ludwisarz i konwisarz, iglarz, gwoździarz – nazwy rzemieślników dźwięczą w uszach do dziś jak metal na kowadle. Długą drogę przeszło rzemiosło czy sztuka użytkowa, którą dzisiaj nazywamy kowalstwem. Nie zawsze uświadamiamy sobie, jakie bogactwo form i szerokie pole działalności zawiera się w tym terminie. Intencją realizatorów projektu jest przybliżenie i rozwinięcie percepcji tej dziedziny sztuki w możliwie szerokim odbiorze.
Na wizerunek współczesnego kowalstwa miała wpływ przemiana, jaka dokonała się w I poł. XX wieku., gdy zaistnieli „wybitni twórcy indywidualni, którzy otworzyli przed rzemiosłem artystycznym nowe możliwości […], dokonując jego niebywałej transgresji w stronę sztuki czystej” (Zdzisław Żygulski 1986:92). Równie ważne dla rozwoju było pojawienie się nowoczesnych technik i narzędzi obróbki metali.
Dzisiejszy rynek sztuki, jak przed wiekami, tworzony jest przez mecenat publiczny i prywatny. W Gdańsku są to zarówno kościół, instytucje kultury jak i Międzynarodowe Targi Gdańskie, deweloperzy, przedsiębiorcy prywatni i indywidualni mecenasi sztuki – „współcześni patrycjusze”.
Dziś w Gdańsku oraz w środowiskach w różny sposób z miastem związanych następuje integracja przedstawicieli różnych zawodów, pojawia się świadomość istniejących możliwości, dostrzega się piękno i docenia kunszt wykonawczy. Tworzy się rynek sztuki. Sztuka wychodzi w przestrzeń publiczną miasta. Ułatwiając szerokiej publiczności dostęp do obiektów, poszerza grono swoich odbiorców.
W rezultacie współpracy artystów skupionych w Stowarzyszeniu Polskich Artystów Kowali powstały liczne wydarzenia i trwałe realizacje w przestrzeni publicznej Gdańska. Pierwsze pokazy kucia w Gdańsku zorganizowane przez SPAK miały miejsce w 1993 roku, rok po założeniu Stowarzyszenia. Od tego czasu stały się imprezą cykliczną towarzyszącą Jarmarkowi Dominikańskiego. Czasowo gościły także na zamku w Gniewie, pod tym samym patronatem Miasta Gdańska i Muzeum Miasta Gdańska.
Wszystkie prace wykonane podczas pokazów kucia oraz niektóre pochodzące z towarzyszących im wystaw (z lat 1994-2006) zostały przekazane do Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Wykonano szereg obiektów funkcjonujących w przestrzeni miejskiej Targu Drzewnego, Długiego Targu czy w innych lokalizacjach.
Jednym z najbardziej spektakularnych przykładów współczesnego kowalstwa artystycznego jest słynne już dziś Drzewo Milennium z 1997 roku według projektu konkursowego artysty rzeźbiarza Wojciecha Schwarz’a, osadzone na tle pozostałości murów przy budynku Bractwa św. Jerzego. Pień wykonał warsztat Leonarda Dajkowskiego, wieloletniego prezesa SPAK-u i pomysłodawcy Drzewa, a detale dekoracyjne sukcesywnie dodawali artyści-kowale z całego świata – przyjaciele stowarzyszenia SPAK i Miasta Gdańska, przyczyniając się do „rozrostu” korony symbolizującej solidarność jej twórców.
W ramach Jarmarku św. Dominika, podczas dorocznych pokazów kucia artystycznego, kowale pochodzący z różnych miast, członkowie Stowarzyszenia Polskich Artystów Kowali, wykuli i przekazali Miastu koguta – godło i symbol Jarmarku.
Także szkielet modelu okrętu o nazwie Piotr z Gdańska, którym pod dowództwem gdańskiego kapra Pawła Beneke w XV wieku przypłynął słynny tryptyk Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, jest jednym z dzieł kowalskich wykonanych na Jarmaku.
Jedną z ostatnich monumentalnych prac kowalskich w przebiegu ulicy Długi Targ jest Piętnasta Brama Gdańska. Powstała ona w pracowni Adama Stachowicza na zlecenie Międzynarodowych Targów Gdańskich. Jako tymczasowa instalacja, stanowiła atrakcję turystyczną Jarmarku Dominikańskiego w 2010 roku.
Mniej eksponowane, o bardziej kameralnym charakterze, są realizacje kowalskie elementów architektonicznych w zabudowach nowych osiedli Wiszące Ogrody, Marina Primore czy wciąż budującym się osiedlu Garnizon. Prace kowalskie wykonane przez A. Stachowicza, osadzone w kontekście nowej architektury, nawiązują do tradycyjnych form – przypominają poidełka z wykutymi ptaszkami lub eksponują motywy roślinne – lecz w nowoczesnym opracowaniu. Artysta ten wykonał również piękny wystrój kościoła na gdańskim Jasieniu, parafii pw. bł. Doroty z Mątew.
W kościele parafialnym NMP Królowej Różańca Świętego na gdańskim Przymorzu można oglądać inspirujące prace Ryszarda Skóry – pierwszego z gdańskich znakomitych twórców w powojennej Polsce. Nowoczesne transpozycje krat łączonych z bryłami wielobarwnego szkła, dopasowane do modernistycznej formy „okrąglaka”, respektują tradycyjne wymogi materiału i rzemiosła.
Spadkobiercami tradycji gdańskich rzemieślników są też bez wątpienia Franciszek i Leszek Zulewscy (ojciec i syn), którzy w swoim warsztacie stworzyli m.in. Genealogię Orła Białego, pozostającą w wyposażeniu kościoła św. Brygidy w Gdańsku, według projektu Bogdana Pietruszki. Stanowi ona historyczną „opowieść” ukazującą w polach wykutych krat, osadzonych w XVI-wiecznej stylistyce, herby polskie od czasów piastowskich po współczesne .
Z kolei przykładem owocnej współpracy twórcy z instytucją kultury są współczesne detale wnętrzarskie stylizowane na XVI-wieczne wykonane przez Adama Stachowicza na potrzeby prezentacji wystawy zabytków z okresu średniowiecza w siedzibie Muzeum Narodowego w Gdańsku (dawnym podominikańskim kościele św. Trójcy) i na jego zlecenie.
Większość współcześnie funkcjonujących przedproży i szyldów oraz innych elementów wyposażenia w ramach małej architektury zostało zrealizowanych przez lokalnych twórców kowalstwa. Elementy te tworzą klimat i charakter gdańskiej starówki.
Rokrocznie podczas Jarmarku Dominikańskiego odbywa się otwarty pokaz i kurs kucia stali damasceńskiej, który ma szerokie grono odbiorców wśród odwiedzających Gdańsk. Służy on również rozwijaniu umiejętności młodych kowali, przyjeżdżających specjalnie w tym celu do naszego miasta. Warsztaty doskonalące mają charakter cykliczny, organizowane są przez SPAK udziałem mistrzów różnych specjalności kowalstwa artystycznego.
Wyroby współczesnego kowalstwa artystycznego funkcjonujące w przestrzeni publicznej wpisują się w genius loci miejsca. Właściwości, które nadają miejscu indywidualną jakość, równocześnie wzmacniają odbiór sztuki i siłę jej oddziaływania na widza (J. Krzysztof Lenarowicz 1997:37). Duch miejsca tworzy pomost między zamierzchłą przeszłością, w której narodziło się kowalstwo gdańskie, a naszym tu i teraz.
Stowarzyszenie Polskich Artystów Kowali SPAK upowszechnia zarówno artystyczną jak i użytkową funkcję kowalstwa, będąc jednym z kilku liczących się krajowych animatorów wydarzeń związanych z promocją i edukacją w tym obszarze. Misję swoją realizuje poprzez odkrywanie dziedzictwa kulturowego związanego z kowalstwem, jego promocję oraz animowanie środowisk pasjonatów i użytkowników. Kolejnym istotnym celem wielu działań Stowarzyszenia jest wydobycie walorów kowalstwa w przestrzeni miejskiej, poprzez adresowanie różnorodnych działań do mieszkańców Gdańska i nawiązanie kontaktów z profesjonalistami powiązanymi z dziedziną (architekci, projektanci, plastycy, konserwatorzy zabytków, muzealnicy, kolekcjonerzy, przedstawicieli środowisk akademickich i innych), stworzenie okazji do spotkań i współpracy z przedstawicielami różnych środowisk oraz szeroką grupą odbiorców. Pokazy i warsztaty kowalskie, wystawy, publikacje mają przybliżyć szerokiemu odbiorcy kowalstwa – tej wyjątkowej, tradycyjnej dziedziny działalności twórczej. Przedsięwzięcia SPAK w sposób bezpośredni służą podniesieniu atrakcyjności oferty kulturalnej Gdańska. Długofalowym celem działań jest promocja sztuki i rzemiosła w zakresie kowalstwa artystycznego.
Jak ważne jest udostępnianie i popularyzacja tradycyjnych rzemiosł dawnych, do których kowalstwo się zalicza, poprzez prezentowanie obiektów sztuki i rzemiosła kowalskiego na wystawach, warsztatach, pokazach kucia? Pytanie pozornie retoryczne skłania do refleksji nad znaczeniem tradycyjnie pojmowanej działalności placówek kultury takich jak muzea czy galerie w kontekście nowych technologii informacyjnych i metod edukacji. Zagadnienie to jest przedmiotem wielu dysertacji naukowych, ale dla nas – mieszkańców Gdańska, kluczowa jest możliwość partycypacji w tworzeniu pięknej przestrzeni, a tym samym podnoszenie jakości życia.
Miasto ma burzliwą przeszłość, wielonarodowe korzenie, przerwaną ciągłość historyczną i kulturową. Dziś powoli odbudowuje się i tworzy tradycję miejsc, pamięć i poczucie tożsamości mieszkańców. Niebagatelne znaczenie ma edukowanie poprzez współuczestnictwo w zdarzeniach interaktywnych, jakie między innymi proponuje SPAK. Jak pisał kilka lat temu dr Grzegorz Boros w Słów kilka o żelazie, ogniu i przemianie: „Stajemy się świadkami procesu kulturowego, w którym umiejętności nie tak dawno skazane na zapomnienie, dzięki otwartej społeczności kowali, cechowej solidarności, wzajemnej życzliwości i woli dzielenia się doświadczeniami, pięknie się dzisiaj odradzają” (Grzegorz Boros 2010:3).
Joanna Bober, architekt, dotorantka WILiŚ Politechniki Gdańskiej, Katedra Projektowania Środowiskowego Wydziału Architektury
konsultacje: Adam Stachowicz, artysta rzeźbiarz
Artykuł powstał w ramach projektu „Świat zaklęty w metalu” dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, Galeria Sztuki Glaza Expo Design, Gdańsk, 2015
Bibliografia:
Bieniecki, Tytus 1956. Artystyczne kraty gdańskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka.
Boros, Grzegorz, 2010. Słów kilka o żelazie, ogniu i przemianie w katalogu wystawy Kowalstwo artystyczne towarzyszącej pokazom Kuj żelazo póki gorące. Gdańsk: Międzynarodowe Targi Gdańskie.
Ciesielska, Karola; Janosz-Biskupowa, Irena; 1985. Księga komturstwa gdańskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe.
Jednaszewska, Teresa; Massowa, Zbigniew; 1985. Kowalstwo artystyczne i odlewnictwo (Katalog wystawy ekspozycji malborskiej wyrobów rzemiosł kowalsko-ślusarskich i odlewniczych od XIV do XIX w – dop. autor). Gdańsk: Muzeum Zamkowe w Malborku.
Kopydłowski, Bogusław, 1958. Polskie Kowalstwo Architektoniczne. Za przedrukiem z 2005. Warszawa: CIP Biblioteka Narodowa (2005 Arkady).
Labuda, Gerard (red.), 1984 r. Historia Pomorza tom 1. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Lenarowicz, J. Krzysztof, 1997. Słownik psychologii architektury dla studiujących architekturę. Kraków: Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej.
Nęcka, Edward, 2001. Psychologia Twórczości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Reinfuss, Roman, 1983. Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Instytut Sztuki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Żygulski Jun., Zdzisław., 1987. Dzieje polskiego rzemiosła artystycznego. Warszawa: Wydawnictwo Interpress.
